Jeśli jesteś pracownikiem etatowym, pewnie niejednokrotnie spotkałeś się ze zjawiskiem, jakim są obowiązkowe nadgodziny. Choć nakaz pracy w godzinach nadliczbowych jest uciążliwy, odmowa może wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla zatrudnionego. Sprawdź, czy nadgodziny mogą być obowiązkowe oraz co warto wiedzieć na ich temat.
Obowiązkowe nadgodziny – Kodeks pracy
Zanim przejdziemy to odpowiedzi na pytanie, czy nadgodziny są obowiązkowe, warto przyjrzeć się definicji godzin nadliczbowych. Zgodnie z Kodeksem pracy nadgodziny to praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy.
Przykładowo, jeśli jesteś zatrudniony w podstawowym systemie czasu pracy i pracujesz po 8 godzin dziennie, 5 razy w tygodniu, wówczas każda godzina pracy, który przekroczy ten wymiar, będzie traktowana jako godzina nadliczbowa.
Warto pamiętać, że za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, należy się dodatek. Możliwe jest także zrekompensowanie nadgodzin poprzez udzielenie czasu wolnego (z inicjatywy pracodawcy lub pracownika). Rozliczenie pracy w godzinach nadliczbowych powinno nastąpić do końca okresu rozliczeniowego.
Sprawdź, jak obliczyć wynagrodzenia za nadgodziny.
Czy nadgodziny są obowiązkowe?
Pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę z reguły nie może odmówić pracy w godzinach nadliczbowych. Odmowa pracy w nadgodzinach może zostać potraktowana jako poważne naruszenie obowiązków pracowniczych. Wynika to z art. 22 oraz art. 100 Kodeksu pracy, zgodnie z którymi pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę:
- jest zobowiązany do wykonywania pracy pod kierownictwem pracodawcy,
- jest zobowiązany stosować się do poleceń przełożonych dotyczących pracy (chyba że są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę).
Warto zauważyć, że jeśli polecenie pracodawcy jest niezgodne z prawem i zasadami współżycia społecznego bądź nie wynika z treści umowy o pracę, pracownik ma prawo odmówić wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych bez żadnych konsekwencji.
Obowiązkowe nadgodziny – kiedy mogą wystąpić?
Istnieją pewne warunki, które pracodawca musi spełnić, zlecając pracownikowi pracę po godzinach. Pracodawca może zmusić do nadgodzin jedynie w przypadku:
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
- szczególnych potrzeb pracodawcy.
Kodeks pracy nie wyjaśnia wprost, co kryje się pod hasłem szczególnych potrzeb pracodawcy. Dlatego, do każdej sytuacji należy podchodzić indywidualnie. Bardziej klarowną definicję nadgodzin związanych ze szczególnymi potrzebami pracodawcy znajdziemy w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 2000 r., sygn. I PKN 667/99. Orzeczenie wyjaśnia, że są to potrzeby specjalne, niecodzienne, które odróżniają się od zwykłych potrzeb przedsiębiorstwa. W związku z nadzwyczajnym charakterem pracy w godzinach nadliczbowych nie można ich z góry zaplanować ani nagminnie nadużywać.
Kto nie może pracować w nadgodzinach?
Nie wszyscy pracownicy zatrudnieni na podstawie umowy o pracę mogą pracować więcej niż 8 godzin dziennie. Istnieje szeroka grupa osób, dla której praca w godzinach nadliczbowych jest niewskazana lub wręcz zabroniona przez Kodeks pracy. Zmuszenie osób szczególnie chronionych do zostawania po godzinach może wiązać się z dotkliwymi konsekwencjami dla pracodawcy.
Kogo pracodawca nie może zmusić do nadgodzin?
Pracodawca nie może zmusić do nadgodzin pracowników, którzy są rodzicami dzieci do lat 4. Zatrudniony może jednak dobrowolnie wyrazić chęć pracy w godzinach nadliczbowych. Jeśli oboje rodziców pracuje, wówczas to obostrzenie dotyczy tylko jednego z nich.
Drugą grupę stanowią osoby z niepełnosprawnością. Choć w zasadzie nie powinni oni pracować więcej niż 8 godzin dziennie, Kodeks pracy dopuszcza dwa wyjątki, kiedy staje się to możliwe:
- osoba z niepełnosprawnością pracuje przy pilnowaniu mienia,
- osoba z niepełnosprawnością uzyska od lekarza zezwolenie na pracę w godzinach nadliczbowych.
Kto obejmuje bezwzględny zakaz pracy w godzinach nadliczbowych?
Bezwzględny zakaz pracy w godzinach obejmuje:
- pracowników młodocianych,
- pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia,
- kobiety w ciąży.
Warto pamiętać, że zatrudnianie pracownic w ciąży wiąże się z szeregiem obostrzeń. Oprócz pracy w nadgodzinach nie mogą one także wykonywać pracy m.in. w porze nocnej. Taka praca wiąże się z większym obciążeniem dla organizmu i może stanowić zagrożenie dla zdrowia matki lub dziecka.
Ile wynosi limit nadgodzin?
Zgodnie z Kodeksem liczba przepracowanych godzin nadliczbowych nie może przekroczyć 150 godzin w ciągu roku kalendarzowego. Pracodawca może jednak ustalić inny limit w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy lub umowie o pracę. W zakładzie pracy, w którym funkcjonują związki zawodowe, każda zmiana regulaminu powinna zostać przez nie zatwierdzona.
Ustalenia pracodawcy nie mogą naruszać podstawowych przepisów związanych z normami czasu pracy. Tygodniowy czas pracy łącznie (wraz z nadgodzinami) nie może przekraczać 48 godzin. Rok liczy ok. 52 tygodnie, zatem ustalony przez pracodawcę roczny limit nadgodzin nie powinien przekroczyć 416 godzin.
Jak ewidencjonować obowiązkowe nadgodziny?
Oprócz normalnych godzin pracy, w ewidencji pracy powinny znaleźć się również obowiązkowe nadgodziny. Dzięki temu możliwe będzie wyliczenie zarówno normalnego wynagrodzenia, jak i dodatku, który przysługuje za pracę w godzinach nadliczbowych.
Aby ułatwić sobie rozliczanie nadgodzin w przyjętym okresie rozliczeniowym, warto skorzystać z programów do planowania i ewidencji czasu pracy takich jak Kadromierz. Program automatycznie wskaże godziny nadliczbowe na podstawie zarejestrowanych obecności oraz wygeneruje ewidencję czasu pracy dla poszczególnych pracowników. Dzięki temu możliwość ewentualnych pomyłek i wynikających z nich konsekwencji prawnych zostanie zminimalizowana.
